Het spook van de winkel- en horecaketens

(Ziet u geen download of kunt u het rapport niet downloaden? Upgrade uw browser dan naar de meest recente versie.)

De aantrekkelijkheid van winkelgebieden is een zorg voor landelijke en lokale overheden. Zo was het onderwerp van gesprek bij het debat over de winkeltijdenwet in de Tweede Kamer twee jaar geleden en wordt met de Impulsaanpak winkelgebieden momenteel door de landelijke overheid geïnvesteerd om verschraling tegen te gaan. Daarnaast gaf de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) half april aan dat zij de Impulsaanpak winkelgebieden verder uitgebreid en versimpeld wil hebben, omdat volgens de VNG de aanpak niet voldoende is om de achteruitgang van de winkelgebieden te stoppen.

De aantrekkelijkheid van een winkelgebied kan verminderen doordat meer winkels en horecagelegenheden onderdeel zijn van een keten of winkelformule, ook wel filialisering genoemd. De verschillende winkelgebieden gaan dan immers meer op elkaar lijken, terwijl een groot deel van de mensen juist op zoek is naar een unieke ervaring in winkels en de horeca.

In 2010 was nog sprake van 28,1 procent filialisering en dit is in 2023 afgenomen naar 24,4 procent. Ofwel: minder dan een kwart van de winkels en horecagelegenheden is momenteel onderdeel van een keten of formule. Tussen 2010 en 2021 daalde de filialisering, al is dit in de laatste twee jaar omgebogen naar een kleine stijging. De stijging van het totaal in de laatste twee jaar komt doordat de filialisering in de horeca, die al jaren toeneemt, niet langer teniet werd gedaan door de afname van die van de winkels.

De kleine stijging van de filialisering in de retail in de laatste twee jaar is niet specifiek toe te wijzen aan een van de branches binnen deze sector. Zo laten de categorieën witgoed, doe-het-zelfzaken en wonen sinds eind 2021 een lichte stijging zien. Daar tegenover staat een daling in de categorieën huishoudelijke artikelen, luxeartikelen en media, waaronder boekwinkels.

Een aantal winkelcategorieën heeft een sterk effect op de gemiddelde graad van filialisering; dit zijn categorieën met veel winkels en waarin ook de filialiseringsgraad relatief hoog is. Een voorbeeld hiervan is de levensmiddelenbranche, de grootste winkelcategorie met 22.000 winkels, waarvan 46 procent onderdeel is van een formule. Hetzelfde geldt voor kleding en mode, de op een na grootste categorie, en persoonlijke verzorging met respectievelijk 14.000 en 5.500 winkels en 37 en 73 procent filialisering.

Voor horeca geldt eveneens dat de ontwikkeling van de filialiseringsgraad niet gelijk over alle branches verdeeld is. Veel van de branches binnen de horeca zijn relatief stabiel als het gaat om filialisering, maar sinds 2017 laat de categorie ‘bezorg/halen’-restaurants een flinke stijging zien. Niet alleen sluiten restaurants zich aan bij een formule of keten, maar worden ook veel nieuwe bezorg- en/of afhaalrestaurant geopend. Zo steeg dit aantal van 423 in 2017 naar 1273 begin dit jaar, een ruime verdrievoudiging. In 2019 zeiden we al te verwachten dat meer ketenvorming binnen de horeca zou plaatsvinden.

Zeker tijdens de pandemie beleefden de bestedingen bij afhaaldiensten een flinke impuls, zo was in transactiedata van ABN AMRO te zien. Natuurlijk was dit het gevolg van de gedwongen sluitingen van veel horeca tijdens de lockdowns. Ook is de groei in bezorg- en afhaalrestaurants een voorbeeld van de verschuiving van de voorkeur van de consument naar gemak als het aankomt op eten.

Inmiddels neemt de vraag naar thuisbezorging en afhaal wel iets af, zo blijkt uit de transactiedata en uit recente kwartaalcijfers. Mogelijk is dit het gevolg van de prijsstijgingen die vooral voedingsmiddelen treffen, waardoor de consument bezuinigt op deze vorm van luxe en wat vaker weer voor een thuis gemaakte maaltijd kiest. Tevens gaan consumenten weer meer buitenshuis eten sinds de horeca open is. De groei in het aantal filialen bij bezorg- en afhaalrestaurants zou dus kunnen afremmen door een krimp in de vraag naar bezorgmaaltijden. Daarmee zou de groei in de filialisering van de horeca ook flink kunnen afzwakken.

In de categorieën cafés (ontbreekt in grafiek, want 0 procent) en café-Restaurant is de filialiseringsgraad zeer laag. Toch is er sprake van schaalvergroting bij deze categorieën. Zo bezit een flink aantal horecaondernemers meerdere horecagelegenheden, maar met andere namen en uiterlijk. Voorbeelden hiervan zijn de horecagelegenheden van 3WO, Hell’s Kitchen Horeca Groep, Won Yip, Khalid Oubaha en Robèr Willemsen. Het exploiteren van unieke restaurants binnen een groter concept heeft als voordelen dat een winkelgebied gevarieerd blijft en dat deze horecagelegenheden hun eigen identiteit behouden, terwijl ze wel van de schaalvoordelen profiteren zoals bij het delen van personeel en het inkoopbeleid. Deze vorm van schaalvergroting wordt niet gezien als filialisering zoals wij die meten.

De ontwikkeling van de filialisering in de centrale winkelgebieden gaat in de meeste steden min of meer gelijk op met het landelijk gemiddelde. In de meeste steden is de filialiseringsgraad van de horeca namelijk licht gedaald en laten een paar steden een kleine stijging zien in de laatste paar jaar. Ook in de retail is de filialiseringsgraad vrij gelijk en neemt deze in de laatste paar jaar in de meeste steden licht af. Zelfs in de binnensteden van de 17 grootste steden is de totale filialiseringsgraad hoegenaamd gelijk gebleven 24,1 procent in 2010 naar 23,9 procent begin dit jaar.

Dorpen laten op het vlak van zowel de horeca als de retail een vergelijkbaar beeld zien. In plaatsen met gemiddeld tussen de vijftienduizend en vijftigduizend inwoners is de horeca-filialiseringsgraad gegroeid van 7,3 procent naar 11,4 procent. Dit wijkt nauwelijks af van het totaal van Nederland. Ook de ontwikkeling van de filialiseringsgraad retail volgt in de dorpen door de tijd heen eenzelfde pad als het landelijke gemiddelde, maar ligt hier wel een paar procentpunten boven.

Van een toenemende eentonigheid van het straatbeeld in de winkelgebieden lijkt al met al geen sprake. De filialisering in horeca neemt echter wel al jaren toe. Mocht de drijvende kracht daarachter – de afhaal- en bezorgrestaurants – wegvallen, dan is ook daar de stijging waarschijnlijk weg. Daarom verwachten wij niet dat filialisering in de komende jaren een toenemend probleem gaat vormen voor winkelgebieden.

Lees meer over onze prognoses in het volledige rapport 'Stand van de Leisure'.

Lees verder in de sector Leisure

De sector Leisure heeft een zware periode grotendeels achter de rug. Het herstel is ingezet met afbouwen van de maatregelen omtrent corona. De terrassen beginnen vol te raken, het aantal toeristen neemt toe en evenementen kunnen weer georganiseerd worden. De personeelstekorten zijn nu de grootste uitdaging. Werkzaamheden van het personeel digitaliseren en het spreiden van gasten kunnen de impact daarvan beperken.

Bekijk alle artikelen